Talige uitdagingen #3: Aixeligheden van stedennamur

Waarom zeggen we wel Londen, Berlijn en Parijs in plaats van London, Berlin en Paris, maar hebben we het niet over Nieuw-York als we het over New York hebben? 

Ik heb wel eens horen zeggen dat in verre gebieden de plaatsnaam minder vaak vernederlandst wordt. Die vlieger gaat misschien op voor Buenos Aires, Melbourne of San Francisco, maar weer niet voor Peking. Gelukkig is Peking die befaamde uitzondering op de regel en kunnen we stellen dat het fenomeen van het vertalen van plaatsnamen zich vooral binnen Europa voordoet. Hoewel... Gelukkig? 

Als spreker van andere talen, vertalers in het bijzonder, moet je je bewust zijn van vertaalde plaatsnamen. Als je in het Frans over Den Haag begint, zal niemand je begrijpen tot je met La Haye over de brug komt. In de auto, onderweg naar de Zuid-Franse kust, heb ik me in de grensstreken elk jaar weer verbaasd over de Franse vertalingen van plaatsnamen. Het begint allemaal eigenlijk al in België, waar zo goed als alle plaatsen een Franse, Nederlandse en soms ook nog een Duitse naam hebben. Dat geldt niet alleen voor grote plaatsen als Antwerpen (Anvers), Gent (Gand) en Namur (Namen), maar ook voor de kleinere plaatsen als Bastogne (Bastenaken (Bastenaakkoeken?)), Huy (Hoei) en Sint-Niklaas (Saint-Nicolas). Er is geen regel zonder uitzondering, zo ook hiervoor: Charleroi. Deze plaats in de Waalde provincie Henegouwen werd vroeger nog wel eens Karelskoning genoemd, maar waarschijnlijk hebben de Vlamingen zelf ook ingezien dat dat een belachelijke naam is. 

Gelukkig lijken de vertalingen meestal veel op het origineel, waardoor het in het algemeen niet tot problemen leidt. Met Antwerpen (Anvers) en Liège (Luik, Lüttich) wordt het al wat lastiger. Dat is wel anders bij Mons (Bergen) en Lille (Rijsel), waar geprobeerd is de betekenis van de plaatsnaam te behouden. Taaladvies: niet doen! Wat mij betreft zijn dat echt vertalingen van de buitencategorie, die gelukkig niet heel groot is. Je moet er toch niet aan denken dat we in plaats van Buenos Aires over Mooie Luchten spreken? Een prominente plek in de buitencategorie wordt ingenomen door 's-Hertogenbosch, want ook van deze plaatsnaam is geprobeerd vertalingen te maken die in betekenis overeenkomen. Behalve het Duitse Herzogenbusch zijn die vertalingen vaak lastig te herleiden: Bois-le-Duc in het Frans doet eerder denken aan Bar-le-Duc en bij Boscoducale in het Italiaans denk ik ook niet zo snel aan de hoofdstad van Noord-Brabant. Tot overmaat van ramp hebben de Spanjaarden de Franse naam naar het Spaans verbasterd als Bolduque... Tel daar nog eens bij op dat de meeste Nederlanders gewoon Den Bosch zeggen, en er is geen Italiaan of Spanjaard meer die erin slaagt om Boscoducale of Bolduque te bezoeken...

Naast België is er bij de Frans-Duitse grens nog zo'n interessante regio te vinden, waar het barst van de vertalingen: Elzas-Lotharingen (Alsace-Lorraine/Elsass-Lothringen). Deze streek heeft voor, tijdens en na de Eerste Wereldoorlog dan weer aan Frankrijk, dan weer aan Duitsland toebehoort, en Franse plaatsen als Metz, Strasbourg en Mulhouse hebben dan ook duidelijk een Duits aandoende naam. Aan de andere kant van de grens strooien de Fransen net zo goed met vertalingen die niet zouden misstaan in die gevreesde buitencategorie: Trêves voor Trier in de Eifel en, iets noordelijker, Aix-la-Chapelle voor Aachen. Ik hoor je denken: 'La chapelle?' Logischerwijs zou je kiezen voor Aix of Aixes, maar... Frankrijk kent veel plaatsen met Aix (denk aan Aix-en-Provence) en het zou de Fransen tegen het zere been zijn om Aken het recht te geven om de naam Aix zonder toevoeging te voeren. Dat zou Aix-en-Provence ook wel willen! Praktisch? Nee, maar bij de Spanjaarden en de Italianen is het nog gekker. In het Spaans heet Aken Aquisgrán en in het Italiaans Aquisgrana. Akkieswattes? Precies. Deze namen zijn afgeleiden van de Latijnse naam van Aken: Aquisgranum. Hierover kan ik alleen maar zeggen dat ik blij ben dat de Spanjaarden en Italianen deze vertaalstrategie niet op Utrecht hebben toegepast, want met Trajectum als Latijnse naam had ik opeens op de Universidad de Trayecto gezeten... 

Een bijzondere categorie is de uitgestorven vertaling. Voor het Spaans zijn dat bijvoorbeeld Angora (Ankara), Mastrique (Maastricht) en Lila (Lille). Verder schijnt het zo te zijn dat Verona vroeger Bern genoemd werd, en andersom. Eenzelfde soort situatie zie je vandaag de dag nog met Valence en Valencia, want hoewel de Spaanse vertaling Valencia voor het Franse Valence in onbruik is geraakt, spreken de Fransen nog wel over Valence als ze het over Valencia in Spanje hebben. Wat betreft León en Lyon hebben de Fransen hun strijd gestaakt: León heet nu in het Frans gewoon León, ondanks dat in het plaatselijke Leonees León Llion heet en dus de Fransen wel degelijk in hun recht hadden gestaan om de naam Lyon voor León te blijven voeren. Andersom geldt weer dat de Spanjaarden uiteindelijk zijn afgestapt van Tolosa als vertaling van het Franse Toulouse, terwijl Tolosa wel degelijk de Latijnse naam van Toulouse was. Waarschijnlijk heeft iedereen ingezien dat het natuurlijk helemaal niet praktisch is om de naam van een stad in je eigen land te gebruiken als vertaling voor een stad in een ander land... Het zal dan ook niet lang duren voordat ook Valencia in het Frans gewoon Valencia heet. Of misschien zelfs wel València, zoals het in het plaatselijke Valenciaans wordt geschreven.

Persoonlijk denk (hoop?) ik dat steeds meer vertalingen in onbruik raken in het Nederlands. Dat komt denk ik vooral omdat we niet ook helemaal niet rechtlijnig zijn met het vertalen van plaatsnamen. Waarom wel Berlijn, Londen en Parijs, maar niet Frankfort, Leverpoel en Oranje? Waarom zijn bijna alle Italiaanse plaatsnamen wel vertaald en de Spaanse niet? Wat dat betreft kan je van de Spanjaarden, Fransen en Italianen zeggen wat je wil, maar ze zijn wel rechtlijning en passen alles naar hun eigen taal aan, ook al gaat het maar om één letter, zoals Barcelona in het Italiaans Barcellona en in het Frans Barcelone heet.

Hoe dan ook, wat betreft de vertalingen van die buitencategorie vind ik dat we de handdoek definitief in de ring moeten gooien. Wat mij betreft wordt Rijsel op de Belgische snelwegborden morgen al vervangen door Lille. In België is het voeren van de eigen benamingen echter een verworven recht van de gemeenschappen en is het dus ook maar zeer de vraag of dat ooit zal gebeuren. Voorlopig staat Lille nog tussen haakjes op de borden, en zelfs dat is eigenlijk al niet de bedoeling... De Walen zetten achter Bruxelles toch ook niet tussen haakjes 'Brussel'? Mocht het dan echt onoverkomelijk zijn om een Franse naam op de borden te zetten op Nederlandstalig grondgebied, is het altijd nog mogelijk om een nieuwe Nederlandse naam te verzinnen. Zo is de Spaanse naam voor Augsburg in de loop der tijd veranderd van Augusta naar Augsburgo, wat overigens perspectief biedt voor een nieuwe naam voor Aken in de vorm van bijvoorbeeld Aquen. Wellicht is Liel een mooi alternatief voor Rijsel, het klinkt in ieder geval Vlaams... 

Tot slot wil ik nog even iets kwijt over New York...  Stiekem zéggen we wel Nieuw-York, alleen schrijven we het met New en spreken maar weinigen de naam op z'n Engels uit. Daarmee zijn we eigenlijk schijnvertalers die stiekem lachen om Spanjaarden die het over Nueva York hebben, maar ondertussen...

Bron: gebaseerd op de exoniemlijsten van Wikipedia